Na jakich obszarach ciała może występować grzybica?
Grzybica może zajmować każdy narząd, np. przewód pokarmowy, drogi moczowe, narządy płciowe i inne. W kręgu zainteresowań dermatologa pozostaje skóra i błony śluzowe. Grzybica może zajmować zarówno skórę gładką, okolice wyparzeniowe, włosy i paznokcie. Te dwie ostatnie lokalizacje są najtrudniejsze do leczenia - wymagają bardzo często terapii doustnej, trwającej nawet kilka miesięcy.

Jakie są przyczyny zachorowania?
Grzybice spowodowane są przez grzyby - dermatofity, drożdżaki i pleśnie. Aby doszło do zakażenia niezbędny jest kontakt z patogenem (grzybem), a zarazić można się od innego człowieka lub zwierzęcia. Zakażeniom sprzyja przebywanie w miejscach publicznych: baseny, hotele (szczególnie o niskim standardzie), wspólne natryski itp., gdzie nieprawidłowo prowadzona dezynfekcja nie usunęła patogenów.

Nie każda osoba jest tak samo podatna na zakażenia. Infekcji łatwiej poddają się osoby starsze oraz z obniżoną odpornością, spowodowaną przez:
- choroby (np. cukrzyca, choroby tarczycy, nerek, nowotwory, w tym m. in. białaczki i chłoniaki, choroby autoimmunologiczne);
- przyjmowane leki (glikokortykosteroidy, leki immunosupresyjne, przewlekła antybiotykoterapia);
- infekcje np. wirusem HIV.

Zakażeniom sprzyja także ciąża. U dzieci szczególnej troski wymagają noworodki. Zarażeniom sprzyja także przerwanie ciągłości tkanek np. po punkcji stawów, szpiku, przetoczeniu krwi i innych płynów, operacjach chirurgicznych, ale także banalne urazy spowodowane np. przez protezy stomatologiczne. Na rozwój grzybicy ma także wpływ nieprawidłowa dieta, np. diety odchudzające tzw. "diety cud" czy dieta bogatowęglowodanowa - czyli oparta na cukierkach, drodżówkach, czekoladzie itp. .

Należy także pamiętać, że w sprzyjających warunkach dochodzi do zaburzenia flory w obrębie skóry i błon śluzowych. W takich przypadkach uaktywniają się "własne" grzyby, rezydujące w naszym organizmie i to one, a nie kontakt z osobą chorą, mogą być przyczyną np. grzybicy w obrębie pachwin, narządów płciowych zewnętrznych, czy też w obrębie kącików ust (tzw. "zajady").

Występują też choroby, w których kontakt z grzybami prowadzi do rozwoju objawów, ale nie są to grzybice. Należą do nich: alergie na spory pleśni, reakcje na toksyny produkowane przez grzyby (najczęściej na aflatoksynę wytwarzaną przez Aspergillus flavvus, mogącą powodować problemy przy spożyciu niektórych pokarmów) czy na środki halucynogenne pochodzące od grzybów. Inną dolegliwością, w której grzyby uczestniczą w procesie patogenetycznym rozwoju objawów, a nie jest to grzybica, jest łojotokowe zapalenie skóry. Jest to choroba zapalna, w której grzyby Malassezia furfur (inaczej zwane Pityrosporum ovale) rozwijają się w zmienionej patologicznie skórze nasilając stan zapalny. Stąd w ciężkich przypadkach wdrażane jest leczenie przeciwgrzybicze, ale większość pacjentów zgłasza poprawę po lekach przeciwzapalnych, w tym także glikokortykosteroidach, (które są przeciwwskazane w infekcjach ale zalecane w łojotokowym zapaleniu skóry).

Jak rozpoznać grzybicę? Jakie są objawy choroby?
Grzyby pasożytują na powierzchni skóry, jej przydatkach (włosy, gruczoły łojowe,potowe) oraz na błonie śluzowej, wywołując stan zapalny o różnym nasileniu. Szczególnie nasilony stan zapalny wywołują grzyby pochodzące od zwierząt.

Grzybice można podzielić ze względy na rodzaj grzyba wywołującego zmiany oraz ze względu na lokalizację. Obraz kliniczny jest więc bardzo różnorodny.

W grzybicy stóp powodowanej przez dermatofity typowe dla choroby są:
- w odmianie międzypalcowej: złuszczanie, drobne pęcherzyki i maceracja (uszkodzenie skóry) w przestrzeniach międzypalcowych. Najczęściej zmiany zaczynają się między IV i III palcem (u podstawy). Jest to dolegliwość bardzo powszechna, występująca u ok. 10 proc. całej populacji.
- w odmianie potnicowej: rumienie i pęcherzyki, często z masywnym wysiękiem w obrębie skóry podeszew stóp (czasem tylko w środkowej części).
- w odmianie złuszczającej - zmiany rumieniowe ze złuszczaniem i nadmiernym rogowaceniem w obrębie całej powierzchni stóp.

Oczywiście to są cechy typowe, natomiast często obserwuje się np. złuszczanie w obrębie grzybicy międzypalcowej, czy potnicowej. Takie objawy mogą, ale nie muszą oznaczać grzybicę. Dokładnego rozpoznania powinien dokonać dermatolog, gdyż podobne objawy można obserwować w wyprysku, łuszczycy, osutkach polekowych, rogowcu dłoni i stóp, kile i wielu innych chorobach, wymagających zupełnie odmiennego postępowania terapeutycznego.

W grzybicy dłoni, powodowanej przez dermatofity, stwierdza się ogniska nadmiernego rogowacenia (pogrubionej skóry) na powierzchni wewnętrznej dłoni, ale często przechodzące na powierzchnię grzbietową. Ogniska te składają się ze złuszczających grudek i pęcherzyków. Podobne objawy można stwierdzić w łuszczycy lub wyprysku.

Grzybica dermatofitowa pachwin może objawiać się czerwono - różowymi zapalanymi ogniskami, rozjaśniającymi się w centrum. Podobne objawy można stwierdzić w wyparzeniach drożdżakowych, bakteryjnych, łuszczycy okolic wyparzeniowych, kontaktowym zapaleniu skóry (powodowanym np. przez dezodoranty lub bieliznę), czy też rzadziej występujących: pęcherzycy Hailey-Hailey, czy chorobie Dariera.

Grzybica skóry gładkiej, spowodowana przez dermatofity, może mieć wiele objawów, zależnych od odmian patogenu, który spowodował objawy. Najczęściej spotykane są: zmiany rumieniowe z obrzękiem, owalne lub okrągłe (z pęcherzykami lub /i łuską na obwodzie), czasem krostkami (szczególnie przy mieszkach włosowych) i strupkami. Zmiany często szerzą się obwodowo i wygasają w centrum, co daje obraz przypominający pieczątkę. W innej postaci zmiany przypominają blaszki łuszczycowe i nie wykazują centralnego przejaśnienia. Mogą także imitować łojotokowe zapalenie skóry, łupież różowy Gilberta, liszaj rumieniowaty krążkowy lub polimorficzne osutki świetlne. Jeśli czynnik chorobotwórczy pochodzi od zwierzęcia, stan zapalny jest silnie wyrażony, a zmiany najczęściej lokalizują się na odsłoniętych częściach ciała (skóra twarzy, karku, przedramion). Zmiany szybko rozszerzają się i pojawiają się nowe ogniska chorobowe. Towarzyszy im świąd. Lokalizacja zmian na twarzy często prowokuje nadwrażliwość na promienie słoneczne.

Szczególną postacią zakażenia jest wywołana przez dermatofity grzybica skóry owłosionej głowy. W zależności od patogenu wyróżnia się:
- grzybicę drobnozarodnikową - wyróżniamy tu jedno lub kilka owalnych ognisk z równo ułamanymi włosami tuż przy skórze, w obrębie której występują biało - szare łuski. Występuje też niewielki stan zapalny;
- grzybicę strzygącą - tu włosy ułamane są na różnej długości w obrębie złuszczających się ognisk. Stan zapalny jest niewielki, chyba że patogen jest pochodzenia zwierzęcego - wówczas stwierdza się guzy lub nacieki z licznymi krostami i znaczną ilością ropy. Infekcji mogą towarzyszyć powiększone węzły chłonne.
- grzybica woszczynowa - prowadzi do wyłysienia z bliznowaceniem w obrębie grzybiczych ognisk. Niestety włosy nie odrastają. Infekcję cechuje obecność żółto - szarych tarczek silnie przylegających do skóry głowy.

W grzybicy brody, wywołanej przez dermatofity, najczęściej stwierdza się guzowate nacieki ze znacznym odczynem zapalnym i licznymi krostami tuż przy mieszkach włosowych. Jest to odmiana grzybicy na którą chorują mężczyźni.

Kolejną lokalizacją grzybicy dermatofitowej są paznokcie. Paznokcie zmieniają się od wolnego (wystającego poza opuszek) końca: płytka przebarwia się (zmienia kolor na beżowy, żółtawy lub inny), traci przejrzystość, staje się łamliwa i oddziela się od łożyska tworząc plamy przypominające olejowe. Skóra wokół paznokci jest najczęściej niezmieniona, chociaż jeśli proces trwa bardzo długo mogą dołączyć inne patogeny.

Nieco inną morfologię wykazują zmiany powodowane przez drożdżaki (Candida sp.). Zmiany lokalizują się głównie w okolicach zgięć, w fałdach skóry (pachwiny, pachy, fałdy na brzuchu u osób otyłych), w przestrzeniach międzypalcowych (głównie III licząc od kciuka). Są to czerwone ogniska, często sączące się, mogące przyjmować duże rozmiary, wokół których występują drobne zmiany (grudki, plamki) zwane ogniskami satelitarnymi. Zmiany w obrębie przestrzeni międzypalcowych najczęściej rozwijają się z powodu pracy w warunkach wilgoci - u cukierników, pracowników zatrudnionych w przetwórstwie owoców itp.

Drożdżyca może także dotyczyć mieszków włosowych, ale postać ta dotyczy najczęściej u osób z obniżoną odpornością. Jeśli drożdżaki zajmą wał (skórę okalająca płytkę paznokciową) paznokcia, wówczas występuje bolesny obrzęk i silne zaczerwienienie wałów. Między płytką a wałem paznokcia gromadzi się ropa. Jeśli infekcja trwa dłużej płytka paznokcia zmienia się - staje się pobruzdowana, przebarwiona, czasem nawet częściowo zniszczona. Niejednokrotnie dołącza się infekcja bakteryjna, dla której charakterystyczne jest zielonkawe zabarwienie płytki.

Grzyby pleśniowe najczęściej atakują skórę osób z obniżoną odpornością. Ponieważ problem dotyczy osób często pozostających pod stałą opieką lekarską, objawy rzadko rozpoznawane są przez samego pacjenta. Grzyby pleśniowe znajdują się najczęściej w zakażonych paznokciach, rzadko jako jedyny patogen. Dają obraz charakterystycznych białawo - żółtych pasm przeświecających przez płytkę paznokcia pod którą gromadzą się masy rogowe oddzielające płytkę paznokcia od łożyska. Najczęściej nie ma też odczynu zapalnego wokół paznokcia.

Jak leczyć grzybicę?
Aby zdiagnozować grzybicę należy przeprowadzić badanie mikologiczne identyfikujące obecność patogenu. Nie można rozpocząć leczenia bez dodatniego wyniku badania - nawet jeśli obraz zmian skórnych przemawia za rozpoznaniem grzybicy. Jak wspomniałam wcześniej, liczne choroby zapalne i zakażenia bakteryjne mogą przypominać infekcję grzybiczą. Podawanie w takim przypadku leków przeciwgrzybicznych, szczególnie doustnych, może spowodować powikłania i działaniami uboczne - oczywiście bez korzyści terapeutycznych. Na pewno nie zaszkodzi zastosowanie powszechnie dostępnych bez recepty kremów - najwyżej mogą nie pomóc. Jednak zawsze, gdy w grę wchodzi podejrzenie grzybicy skóry owłosionej głowy lub paznokci, należy udać się do dermatologa, wykonać stosowne badania i leczyć ściśle zgodnie z zaleceniami. W tym przypadku leczenie miejscowe często jest niewystarczające, a tabletki konieczne w terapii mogą uszkadzać np. wątrobę, dlatego wymagają przeprowadzenia stosownych badań przed, w trakcie i po leczeniu. Należy pamiętać także o dezynfekcji ubrań, a szczególnie czapek i obuwia. Nie ma konieczności wyrzucania butów, wystarczy dobry środek dezynfekujący. W przypadku grzybicy paznokci trzeba pamiętać także o częstej zmianie skarpetek, rajstop czy pończoch.

Czy antybiotyki mogą spowodować grzybicę?
Antybiotyki, szczególnie działające na wiele bakterii, zmieniają skład naszej flory fizjologicznej. Flora fizjologiczna u osoby zdrowej stanowi barierę ochronną organizmu przed patogenami, tworząc gęstą warstwę pokrywającą śluzówkę i nie dopuszczającą do kolonizacji np. drożdżaków.
Stosowanie antybiotyków, szczególnie o szerokim spektrum (czyli działających na bardzo wiele bakterii jednocześnie), a także stosowanie antybiotyków przewlekle może zaburzać skład własnej flory i spowodować nadmierny rozwój drożdżaków z kręgu Candida - czyli wywołać grzybicę.

Czy nadmierna higiena może przyczynić się do choroby?
Teoretycznie nadmierna higiena może sprzyjać rozwojowi grzybicy. Bardzo częste mycie, szczególnie z wykorzystaniem środków antybakteryjnych, może zaburzyć równowagę we florze fizjologicznej skóry, a tym samym zniszczyć naturalną ochronę przed infekcją. Sytuacja taka występuje jednak dość rzadko i dotyczy najczęściej osób z nerwicą natręctw (czyli np. myjących dłonie 40 razy dziennie w ciągu dnia). Tutaj zwróciłabym raczej uwagę na to, iż brak należytej higieny sprzyja zakażeniom zarówno grzybiczym, jak i bakteryjnym, co wciąż niestety często obserwujemy w niektórych gabinetach lekarskich czy w szpitalach.

Jak się ustrzec i jak zapobiegać nawrotom choroby?
Jedyną formą profilaktyki pierwotnej jest zachowanie odpowiednich warunków higienicznych, (noszenie klapek na basenie, nie korzystanie ze wspólnych ręczników itp.). Zasada ta oczywiście dotyczy także profilaktyki nawrotów. W tym drugim przypadku ważna jest dezynfekcja, będąca elementem prawidłowo przeprowadzonego leczenia. W przypadku osób chorych (nowotwory, niektóre zaburzenia hormonalne i inne stany wymienione wcześniej) oraz przyjmujących leki obniżające odporność, należy ze wzmożoną uwagą unikać kontaktu z osobami zakażonymi, miejsc publicznego użytku, w których łatwo o zakażenia. Nie oznacza to, że osoby te nie mogą korzystać z życia. Mogą - tylko rozważnie.